تحولات سیاست‌گذاری اجتماعی در عصر پهلوی: فراز و فرود رابطۀ دولت و ملت. رضا امیدی

در این مقاله، تحولات سیاست‌گذاری رفاهی و عوامل مؤثر بر روند تحولات آن در عصر پهلوی بررسی شده است. مسئلۀ اصلی مقاله، شناسایی عوامل تأثیرگذار بر سیاست‌های اجتماعی در دورۀ پهلوی است. در مطالعاتی که تاکنون در این زمینه انجام شده، تحولات سیاست‌گذاری اجتماعی ایران حول یک عامل بررسی شده است. فرضیۀ مقالۀ حاضر این است که در دوره‌های مختلف، عوامل متفاوتی در این زمینه نقش داشته‌اند و نمی‌توان کل این دوره را براساس یک عامل توضیح داد. در این مقاله روند تحولات در سه دورۀ رضا شاه، دورۀ سقوط رضا شاه تا کودتای 28 مرداد، دورۀ کودتا تا انقلاب مورد مطالعه قرار گرفته است. بدین‌منظور، از طریق مطالعۀ اسنادی و بررسی مذاکرات مجلس شورای ملّی، داده‌های لازم گردآوری و تحلیل شده است. تحولات سازمانی و نهادی این دوره‌ها نشان می‌دهد که در هر دوره عوامل متفاوتی در شکل‌گیری و توسعۀ سیاست‌های رفاهی نقش داشته‌اند. روی کار آمدن حکومت پهلوی به‌عنوان سرآغاز شکل‌گیری دولت در معنای مدرن آن در ایران شناخته می‌شود. در این دوره انواعی از نهادسازی‌ها در راستای ملت‌سازی و دولت‌سازی انجام شده است که سیاست‌های رفاهی نیز در همین چارچوب تحلیل می‌شود. اما بعد از شهریور 1320 و سقوط دولت رضا شاه جنبش چپ در ایران فعال شد و مطالبات اجتماعی نقش بیشتری در شکل‌دادن به سیاست‌های رفاهی ایفا کرد. اثرگذاری این عامل نیز از اواسط دهۀ 30 و پس از کودتای 28 مرداد تقلیل یافت و دولت تلاش کرد با اتکای به درآمدهای رو به افزایش نفت نقش بیشتری در حوزۀ رفاه برعهده گیرد تا ضمن ایجاد سطح رفاه نسبی برای گروه‌های مختلف اجتماعی، از این طریق نوعی کنترل و نظارت اجتماعی را نیز اِعمال کند.